Temsil

Bülbüllerin ötmesi gereken yerde kargalar ötüyorsa,
bül­büller vazifelerini yapmıyorlar demektir.

Temsil, teşbihin bir cihetten değil de çok cihetlerden yapıl­ma­sıdır. Mesela, halkı için çalışan gayretli biri hak­kında, “O, kar ve soğuğun zahmetine kendisi kat­la­nıp, alt taraftaki vadileri yem yeşil yapan bir dağdır” cümlesi bir temsildir.

Keza, âlim birisi hakkında, “O, hem yakındaki­lerin, hem de uzaktakilerin istifade ettiği bir denizdir. Ya­kındakiler, denizin cevherlerinden, uzaktakiler de bulut­la­rından istifade eder” cümlesi de güzel bir temsildir.

Temsil, uzak manaları yakına getiren bir dürbün, yüksek hakikatlere çıkmaya bir merdivendir. Aklen an­laşılan şey­ler, temsil vasıtasıyla gözle görülür hâle ge­lir, manalar âdeta tecessüm eder.

Beynin sağ ve sol olarak iki ayrı lobu vardır. Bunlardan sol lob fikir ve mantığa, sağ lob ise hayal ve sanata hitap eder. Beynin sağ lobunu iyi kullanabilen kimse, anlatılanları hayal gözüyle görür, kendisi anlatırken de bu lobtan yararlanır, sanatlı olarak anlatır. Bunun en güzel vasıtalarından biri, temsillerle anlatmaktır.

Kur’an-ı Kerim, manaları mücerret (yalın) ifadelerle an­lattığı gibi, temsillerle de anlatmıştır. Mesela Kur’an, “Kâfirlerin amelleri boşa gitmiştir”¹ diyerek soyut bir manayı ifade eder. Başka ayetlerde ise, bu mücerret manayı temsillerle gözle görülür hâle getirir. Mesela şöyle der:

“Kâfirlerin amelleri çöldeki serap gibidir. Susayan onu bir su zanneder. Yanına vardığı zaman, onun bir şey olmadı­ğını anlar…”²

“Kâfirlere gelince, onların amelleri fırtınalı bir ha­vada savrulan küller gibidir. Kazandıklarından hiçbir şey elle­rine geçmez…”³

Manalar, temsille anlatıldığında insan üzerinde çok daha büyük etki meydana getirir. Mesela, Tevfik Fikretin şair Nef’i için yazdığı şu ifadeler, boşa ge­çen bir ömrü âdeta gözle görülür hale getirir:

“Öyle bir nehr-i muazzam gibi cûş etmişsin.

Fakat eyvah, çorak yerde akıp gitmişsin.”⁴

Şair Şem’î, tümüyle Allaha yönelme manasını şöyle ifade eder:

“Sür çıkar gayr’ı gönülden, tâ tecellî kıla Hak.

Pâdişah konmaz saraya, hâne mamûr olmadan.”

Şiirde şöyle bir temsilî mana vardır: Nasıl ki bir saray mamur hale gelmeden padişah oraya yerleşmez. Onun gibi, bir gönül de mamur hale gelmeden Allah o kalbe nüzul buyurmaz. Gönlün mamur hale gelmesi ise, masiva yani Allah dışında olan sevgilerin ve alakaların o kalpten sürülüp çıkarılmasıyla gerçekleşecektir.

Aşağıda gelen şu cümlelerde, temsilin etkili anlatımının nice güzel örneklerini görebiliriz:

“Kişi, iyilerle arkadaş oldukça iyi olur. Kötülerle ar­ka­daşlığa başladığında ise, denize karışan tatlı suya ben­zer.”

“O bir güneştir. Arz, onunla semadaki güneşe karşı iftihar eder.”

“Sen bir güneşsin, diğer hükümdarlar birer yıldız. Güneş doğduğunda, bütün yıldızlar gözden kaybolur.”

“Bir gün biri seni cömertlikte buluta benzetirse, methinde hata etmiş olur. Çünkü bulut verir, fakat ağ­lar. Sen ise, ve­rir, fakat gülersin.”

“Renginin sararması seni üzmesin. Meyveler olgun­laşınca sararır.”

“Yanaklarındaki gözyaşları, sanki narçiçeğindeki çiğ damlacıkları…”

“Bülbüllerle merkeplerin söz düellosunda, merkep­lerin seslerinin daha baskın çıkması, bülbüller için bir nâkısa de­ğildir.”

Zikrolunan bu örneklerin, düz anlatıma nispetle in­san üze­rinde çok daha derin bir tesire sahip olduğu gün ışığı gibi âşikârdır.

Şimdi de misal olarak Kur’an’dan iki temsil görelim:

1. “Allah gökten bir yağmur indirdi de vadiler kendi miktarınca sel oldu. Sel, üzerine çıkan bir köpük yük­lenip götürdü. Bir de süs eşyası veya âlet yapmak için ateşte ya­kıp erittikleri madenlerde de böyle bir köpük vardır. İşte Allah hak ile batıla böyle örnek verir. Köpüğe gelince, atı­lır gider. İnsanlara faydalı olan kı­sım ise, yerde ka­lır…”⁵

Ayette vahiy, bir yağmura benzetilmiş, bu semavî vahiy­den, her insanın kendi kabiliyeti miktarınca isti­fade ettiği anlatılmıştır. Ancak, dereleri dolduran yağ­murun üzerinde bir de köpük oluşur. Köpüğün üstte olmasının bir kıymeti yoktur. Çünkü sonunda sön­meye mahkûmdur. Benzeri bir du­rum, madenlerin ateşle ayrışması ameliyesinde de görülür. İnsanlara fay­dalı olan kısım kalır, üstte meydana gelen posa ise atı­lır. İşte batıl yolda gidenlerin zaman zaman hak yolda gidenlere gâlip görülmesi, köpüğün üstte olması gibi­dir. Sular hedefine varacak, köpükler ise sönecektir. Hak yolda gidenler Cennet’e alınacak, batıl yolda giden­ler ise, -atılan bir köpük misali- Cehennem’e atılacaktır.

2. “Mallarını Allah yolunda harcayanların hâli, yedi başaklı ve her başağında yüz tane bulunan bir habbeye ben­zer. Allah, dilediğine kat kat artırır…”⁶

% 20 kârla çalışan insanlara, bire 700, hatta daha fazlasının verileceğini böyle bir temsille an­latmak, on­ların infak duygularını tahrik edecek, böylece Allah yolunda cö­mertçe vereceklerdir.

Dikkatle bakıldığında, Kur’an-ı Kerimin hemen her sayfasında nice teşbihler ve temsiller olduğu görülecektir.