II. BÖLÜM İLAHİ GERÇEKLERİ İFADEDE TEŞBİH VE TEMSİLLER, İlahi gerçekler

Allah en büyük gerçekliktir. Gerçi varlığı bize bakan yönüyle perdelidir, ama O olmadan hiçbir şeyin varlığı asla söz konusu olamaz. Önümüzdeki kitap gerçek ise, onun müellifi ondan daha büyük bir gerçektir. İşte Allah şu muhteşem kâinat kitabının müellifidir.

“İlahi gerçekler” ifadesiyle Cenab-ı Hakk’ın zat, sıfat, isim ve tasarruflarını kastediyoruz. “O’na denk bir şey yoktur. O Semi’dir, Basirdir”¹ ayeti Cenab-ı Hakk’ın zatı itibariyle misli olmadığını beyan eder. Bununla beraber O, işitendir, görendir. “Ahirete inanmayanlar için kötü mesel var. Allah için ise, en güzel mesel.”² âyeti ise, Allah için meseli kabul eder. Demek Cenab-ı Hak için misil almamakla beraber, mesel vardır. Yani, O’nun dengi hiçbir şey yoktur, ama O’nun tasarruflarına O’nun şanına uygun misallerle bakılabilir.

Ayette geçen “en güzel mesel “(el-meselü’l-e’lâ) ifadesi, “Allah” deyince O’nun lazımı olan en güzel sıfatları nazara verir. “Kâfir” deyince acz, kusur, cimrilik, muhtaç olmak gibi kötü sıfatlar hatıra gelir. “Allah” dediğimizde ise, vacibu’l-vücut olmak, mutlak ğına, sınırsız cömertlik, yaratılmışların özelliklerinden münezzeh oluş gibi iyi sıfatlar söz konusudur.³ Keza, her şeye yeten bir kudret, her şeye şümullü bir hikmet gibi hayret verici sıfatlar şeklinde de tefsir edilmiştir.⁴

Allah için en güzel meselin olduğunu bildiren üstteki ayetle, “Allah’a emsal getirmeyin”⁵ ayeti ilk nazarda birbirini nakzeder görülür. Hâlbuki “Allah’a emsal getirmeyin” ayeti, “O’nu başkalarına kıyaslamayın, O’nu mahlûkatına benzetmeyin” manası taşır.⁶ “Yaratan, yaratmayan gibi midir?“⁷ ayetinin de belirttiği gibi, Halık ile mahlûk arasında bir benzerlik söz konusu değildir. Fakat her ne kadar tamam-ı mahiyette muhalif de olsa, mahiyetten hariç olarak bazı sıfatlarda iştirak mümkündür.⁸ Yani, bazı mesel ve temsillerle Cenab-ı Hakk’ın sıfat, isim ve tasarruflarına bakılabilir. Mesela, Cenab-ı Hakk’ın kâinattaki tasarrufu, bir padişahın tahta oturup memleketi idare etmesi misaliyle anlatılsa, daha kolay anlaşılır. Nitekim “Rahman arş’a istiva etti”⁹ ayeti genelde bu şekilde tefsir edilmiştir.¹⁰