Kur’ân-ı Kerim kâfirlerin amellerinin bir işe yaramamasını “Allah onların amellerini boşa çıkardı”1 şeklinde mücerret bir tarzda nazara verdiği gibi, bir takım temsillerle de anlatır.
1-Çöldeki Serap
“Kâfirlerin amelleri ıssız bir çöldeki serap gibidir. Susayan onu bir su zanneder. Nihayet ona vardığında orada herhangi bir şey bulamaz. Ancak Allah’ı yanında bulur. O da onun hesabını eksiksiz görür. Allah, hesabı çok çabuk görendir.”2
Kâfir şu dünyada sıla-i rahim, başkalarına yardım ve misafire ikram gibi bazı iyi ameller de yapar. Fakat bütün amellerin başı olan ve onlara değer kazandıran imanı olmadığı için, yaptığı bu iyilikler onu cennete götürmeyecektir.3 Onların amellerinin boşa gitmesi, “çölde görülen serap” misaliyle anlatılmıştır.
2-Savrulan Küller
“Rab’lerini inkâr edenlerin amelleri, tıpkı fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu bir küle benzer. Kazandıklarından hiç bir şeyi ellerinde tutamazlar. Bütün bütün yoldan çıkmak işte budur.” 4
Ayet, kâfirlerin amellerinin boşa gitmesini ve onlara bir fayda vermemesini anlatmaktadır.5 Fırtınalı bir havada küller nasıl savrulursa, onların da yaptıkları böyle savrulur gider.
Ayette kastedilen ameller, ya onların sadaka, sıla-i rahim ve muhtaçlara yardım gibi müsbet işleri, ya da putlar için yaptıklarıdır.6
3-Kavrulan Ekinler
“Onların bu dünya hayatında harcadıkları şeyler, nefislerine zulmeden bir kavmin ekinine isabet edip de onu mahveden kendisinde kavurucu bir soğuk olan bir rüzgâra benzer.”7
Şüphesiz kâfirin şu dünyada bir takım harcamaları da vardır. Fakat o, bu harcamalarını bazılarına yakınlık, övünmek veya başkalarına işittirmek için yapmıştır. Veya münafık olan kimsenin ya riya veya korku ile yaptığı bazı müsbet harcamalar vardır. İşte, bu harcamalar ayaz yemiş bir ekin misali kendilerine bir fayda sağlamayacaktır.8
4-Saçılmış Toz Zerreleri
“Amel olarak ne yapmışlarsa, ona varmışızdır da, onu bir heba-i mensura çevirmişizdir.”9
“Heba-i mensur”, saçılmış toz zerreleri demektir.10 Ayet, kâfirlerin amellerinin boşa çıkarılmasını, isyan etmiş ve binaenaleyh hükümetleri tarafından varılıp bütün tutamakları parçalanarak dağıtılıp yok edilmiş bir kavmin haline benzetmiştir.11
1 Mesela bkz. Bakara, 217; A’raf, 147; Tevbe, 17; Kehf, 105; Ahzab, 19; Muhammed, 9…
2 Nur, 39
3 Bkz. Râzî, XXIV, 8; Ebussuud, VI, 180
4 İbrahim, 18
5 İbn Kayyim, Emsal, s. 227
6 Râzî, XIX, 105; Beydâvî, I, 516; Ebussuud, V, 40
7 Âl-i İmran, 117
8 Zemahşeri, I, 457
9 Furkan, 23
10 İsfehani, s. 832
11 Zemahşeri, III, 88; Beydâvî, II, 139; Ebussuud, VI, 212; Alûsî, XIX, 7-8; Bursevi, VI, 201; Yazır, V, 3581