Kur’ân’daki Teşbih ve Temsillerin Özellikleri

Kur’ân-ı Kerim’de yer alan teşbih ve temsillere baktığımızda, bazı özelliklerin öne çıktığını görürüz. Mesela bunlar:

1. Hem hüküm, hem hikmettirler.

2. Sahih, makbul, mütefavit manaları cem ederler.

3. Lafzen veciz, manen mu’cizdirler.

4. Beşerin farklı seviyedeki fehim ve idraklerine hitap eden birer cevamiu’l- kelimdirler.¹ İnsanda hem fikir hem de his yönü vardır. Fikre hitap eden mücerret ifadelerden avam pek yararlanamazlar. Bu mücerret fikirler, temsillerle halkın seviyesinden daha rahat anlatılabilir. Zaten Kur’ân-ı Kerim’in tamamı “insanların akılları seviyesinden hitap” anlamında “tenezzülat-ı İlahiye”den ibarettir.

5. Gerçek hayattan alınmış olup, nevadirden veya dar bir çevrede yaşanmış olaylardan değillerdir.²

Yani, hemen herkes tarafından bilinip anlaşılabilecek sinek-örümcek gibi varlıklarla misaller getirilmiştir.

6. Getirilen bazı mesel ve temsillerdeki hakirlik, belağata zıt olmadığı gibi, aksine belağatın gereğidir. Mesela, ilmiyle amel etmeyenlerin kitap yüklü merkebe,³ Allah’tan başka dostlar edinenlerin, evlerin en zayıfı olan örümcek evinden medet bekleyenlere benzetilmesi,⁴ konuyu gayet çarpıcı ve etkili bir şekilde ifadeye yardım etmektedir. Bu sırrı anlamayan müşrikler bunu tenkit konusu yapmışlardır. Yahudiler ise gülmüşler, “bu Allah kelamına benzemiyor” demişlerdir.⁵ Hâlbuki temsil getirilecek şey azim olursa temsil de azim olur. Hakirse hakir olur. Mesela, hak gayet açık olduğundan ziya ve nurla, batıl ise bunun aksi olduğundan zulmetle temsil edilmiştir.⁶ Bu münasebetle, Cenab-ı Hak şu gerçeği bildirir:

“Şüphesiz Allah bir sivrisinekle, hatta daha fevkinde olanla (daha küçük veya daha büyüğüyle) mesel getirmekten çekinmez. İman edenler bilirler ki, o şüphesiz haktır, Rablerindendir. Amma küfre saplananlar ‘Allah böyle bir meselle ne murat etmiş?’ derler. Allah onunla birçoklarını yoldan çıkarır, birçoklarını da yola getirir. Onunla yoldan çıkarttıkları, fasıklardan başkaları değillerdir.”⁷