Dördüncü Bölüm EDEBÎ SANATLAR, Mecaz

Gök ağlamayınca yer gülmez.

Mecaz, bir sözün gerçek anlamından farklı kullanılmasıdır. Mesela, “Sobayı yak” cümlesi, sobanın içindeki odun veya kö­mürün yakılmasını ifade eder. “Bereket yağı­yor” cümlesi, gökten yağmur yağdığını anlatır. Hemen her dilin mecazi anlatımları vardır. Kur’an’da da pek çok mecaz örneği görmek mümkündür. Mesela, “Allah’ın iki eli de açıktır”¹ ayeti, Allah’ın sonsuz cömertliğini bildirir. Yoksa Cenab-ı Hak, bizim bildi­ği­miz tarzda elden münezzehtir.

“Hiçbir şey, O’nun misli gibi değildir”² ayeti bu noktada bize reh­berlik eder. “Devletin eli, bütün muhtaçlara ulaştı” cümle­sinde “devletin eli” cismanî bir el olmadığı gibi, “Allah’ın eli” ifadesinde kastedilen de maddî el değildir.

Anlatılır ki âmâ bir âlim, Kur’an’da mecaz olmadı­ğını iddia ediyormuş. Kendisine “Kim bu dünyada âmâ ise, o ahirette de âmâdır, hatta daha da şaşkın bir hâldedir”³ ayeti hatırlatılıp “Eğer Kur’an’da mecaz yoksa, bu ayetin hükmüne göre ahirette kör olacaksın” denilmiş. Bu­nun üzerine, “Evet, Kur’an’da mecaz var” demeye mecbur kalmış.⁴

Üstteki ayet, dünyada gerçekleri görmeyenlerin diğer âlemde ceza olarak kör kalacaklarını bildirir. Nitekim bir başka ayette gerçek körlüğün gözün kör olması de­ğil, sadır­lardaki kalplerin kör olması olduğu haber ve­ri­lir.⁵ Bu dünyada manen kör olanlar, diğer âlemde gerçekten kör ola­caklardır. Kur’an bunu bize şöyle bir tabloyla sunar:

“Kim Beni zikirden (anmaktan, hatırlamaktan) yüz çe­virirse, ona sıkıntılı bir hayat vardır ve Kıyamet Günü onu kör olarak haşrederiz.”

“Ya Rabbi, beni niçin kör olarak haş­rettin, der. Hâlbuki ben dünyada görü­yordum .”

“(Allah) der: Evet öyleydi. Sana ayetle­ri­miz geldi, fakat sen onları unuttun. Bugün de ceza ola­rak unutulacaksın.”⁶

Dikkat edilirse, ayetin son kısmındaki “Bugün de ceza olarak unutulacaksın” ifadesinde başka bir mecaz vardır. Çünkü “Rabbim şaşırmaz ve unutmaz”⁷ aye­tinin hük­münce, Cenab-ı Hak unutmaktan münez­zeh­tir.

İşte Kur’an’ın bazı ayetleri, diğer bazı ayetlerini anla­mamızda rehberlik etmektedir.⁸ Çünkü Kur’an’ın tamamı bir tek kelâm hükmünde bir bütünlük arz eder.